Waar zijn leiders eigenlijk voor nodig? Ik stel deze vraag vaak aan studenten wanneer het onderwerp leiderschap aan de orde komt. Het antwoord is meestal dat er iemand moet zijn die beslissingen neemt, richting bepaalt of verteld wat er moet gebeuren. Deze antwoorden weerspiegelen het managementdenken van de laatste honderd jaar. Het heeft echter weinig te maken met wat leiderschap in essentie is.
In het traditionele managementdenken bedenken leiders/leidinggevenden wat gedaan moet worden, hoe dat gedaan wordt en zorgen dat het gedaan wordt. De werkvloer voert uit. De leiders zijn het brein, de medewerkers de ledematen. De een denkt, beslist en controleert, de ander doet. Als er niemand is die beslissingen neemt, richting bepaalt of verteld wat er moet gebeuren, dan gaat het fout. Het lichaam weet dan niet meer wat te doen.
In moderne organisaties hangen nog weinig managers deze visie heel expliciet aan, toch kom ik de manier van denken nog vaak tegen (zoals bij de studenten). Het komt ook terug in een andere populaire visie op leiderschap: echte leiders inspireren. In essentie is dit ook brein-ledematen denken: de volger moet geïnspireerd worden, zonder is het lichaam stuurloos.
Het brein-ledematen denken is zeker 100 jaar de norm geweest in organisaties, het is echter niet hoe mensen van nature naar leiderschap kijken. Gaan we terug naar de jager-verzamelaar gemeenschappen van onze voorouders, dan zien we een heel ander soort leiderschap.
Waarom leiders volgen?
Onze voorouders werkten in alles samen, van de zorg voor de kleintjes en tot gezamenlijke oorlogsvoering. Door samen te werken in de jacht werd meer gevangen, door de opbrengst te delen had iedereen vaker te eten. Samenwerken levert echter ook uitdagingen op. Problemen met coördinatie, onderlinge conflicten, problemen in communicatie, al dit soort zaken kunnen samenwerking eenvoudig de das om doen. Goed leiderschap kan de groep helpen veel van die uitdagingen effectiever het hoofd te bieden.
Het is een misvatting te denken dat groepen iemand nodig hebben om een beslissing te nemen. Neem jager-verzamelaar groepen weer. Een groep volwassen mannen of vrouwen is allemaal competent, weet wat de bedoeling is en waarom dingen moeten gebeuren. Als er een belangrijke beslissing genomen moet worden, dan praat iedereen hier dan ook over mee. Elk groepslid is zowel brein als ledematen. Het kan zo zijn dat iemand meer kennis en ervaring heeft bij een specifieke uitdaging, waardoor zijn of haar inbreng zwaarder zal wegen. Misschien kan het helpen wanneer iemand een heldere visie neerzet (charismatisch leiderschap) of juist als een soort gespreksleider de groep helpt een visie te formuleren (meer faciliterend leiderschap). Goed leiderschap dient de groep, het geeft de groep wat het nodig heeft om optimaal te presteren. Groepen hebben geen leiders nodig, maar groepen met leiders zijn in de regel effectiever.
Functioneel leiderschap
Prestaties worden neergezet door teams, niet door leiders. Vaak kennen we succes toe aan de kwaliteiten van een leider, maar wetenschappelijk onderzoek laat zien dat we de invloed van leiders hier vaak wordt overdreven (zie ook: the romance of leadership – Meindl). De feitelijke effectiviteit van een leider wordt bepaald door hoe de leider het teamproces beïnvloed en de mate waarin dit de teamprestaties verhoogd. Hoe een leider dit doet (bijvoorbeeld door inspiratie of juist faciliteren), is volledig afhankelijk van de uitdagingen waar de groep voor staat.
Deze benadering van leiderschap wordt in de wetenschap functioneel leiderschap genoemd. In deze benadering wordt gericht gekeken naar wat een team nodig heeft om te presteren en hoe een leider daar exact aan kan bijdragen. Waar ik dit denken heb geïmplementeerd in organisaties, werd deze bijdrage tot het niveau van concrete gedragingen uitgewerkt (uiteraard lenen sommige situaties zich hier beter voor dan andere).
Functioneel leiderschap is een benadering die met het brein-ledematen denken breekt en training op basis van deze benadering blijkt ook aantoonbaar tot hogere teamprestaties te leiden. In functioneel leiderschap staat het team centraal, niet zozeer het individu. De centrale vraag in deze benadering is hoe leiderschap kan bijdragen aan het teamproces en zo aan hogere teamprestaties. Dit raakt de kern van wat leiderschap is. In mijn eigen onderzoek vind ik dan ook een sterke (.8) correlatie tussen de effectiviteit van een leider (hij doet ons als groep beter presteren) en het respect en vertrouwen dat de leider krijgt in zijn of haar rol (gezag).