Emoties worden nog wel eens gezien als iets dat van iemand zelf is, en waar die persoon zelf ook alleen verantwoordelijk voor is. Zo hoorde ik ooit iemand op een boze medewerker reageren met de woorden “dit is iets van jou” en “jij moet jezelf afvragen waar dit vandaan komt”. Alsof er iets mis met hem is omdat hij boos is, iets dat hij zelf alleen moet oplossen. Dit type opmerkingen mist een belangrijke pointe: emoties gaan over relaties tussen mensen.
Laten we boosheid als voorbeeld nemen. Om boosheid goed te begrijpen is het belangrijk het idee van Welfare Tradeoff Ratio’s (WTR) te begrijpen. Een WTR heeft betrekking op de verhouding tussen het gewicht dat iemand (A) aan zijn eigen belangen hecht (A aan A) in relatie tot het gewicht dat hij of zij aan jouw belangen hecht (A aan B). Als A geen rekening houdt met B, toont A een lage WTR richting B. In een gelijkwaardige relatie verwachten we dat beide partijen ongeveer gelijke WTR’s hebben. Scheefheid (jij hecht minder belang aan mijn belang dan ik aan jouw belang) triggert vaak boosheid. Het doel van die boosheid is de WTR van de ander bij te stellen, m.a.w. er voor te zorgen dat jouw belangen serieuzer genomen worden. Doet die ander dat niet, dan zorgt de boosheid er voor dat de eigen WTR bijgesteld wordt, bijvoorbeeld door afstand te nemen (zak jij er maar in!).
Ouders hebben in de regel een hoge WTR richting hun kinderen: zij (met name moeders) cijferen zichzelf vaak weg voor het belang van hun kinderen. Nemen je kinderen alles voor lief en zijn ze vervolgens te belazert om de afwas te doen, dan tonen ze een lage WTR in relatie tot de ouders, wat vaak weer tot boosheid bij die ouders leidt. Ook hier is het doel van de boosheid de WTR van de kinderen bij te stellen, al is dit vaak futiel omdat de kinderen weten dat de ouders (gezien hun genetisch belang) hun eigen WTR toch niet radicaal zullen bijstellen (they got you by the balls). Bij een collega ligt dit natuurlijk anders.
Relaties kalibreren
Boosheid is (net als andere emoties) een mechanisme dat door evolutie in ons brein is ingebouwd. Een van de primaire functies van boosheid is het kalibreren van WTR’s.
Ten eerste doet het je sterker focussen op je eigen belang (m.a.w. de WTR richting de ander neemt tijdelijk af) waarmee je zelf de relatie herkalibreert. Hierdoor helpt boosheid je bijvoorbeeld om in onderhandelingen betere resultaten voor jezelf te realiseren. Ten tweede geeft boosheid een signaal af aan de ander (hier speelt bijvoorbeeld gezichtsuitdrukking en stemgeluid een belangrijke rol bij). Dit signaal is dat je bereid bent jouw WTR permanent bij te stellen als de ander niet iets doet om het recht te zetten. Hecht de ander waarde aan de relatie, dan kan hij of zij bijvoorbeeld excuus maken of gedrag aanpassen. Hiermee geeft de ander een duidelijk signaal de eigen WTR bij te stellen. Doet de ander dit niet, dan kan de boosheid iemand motiveren de eigen WTR naar 0 te reduceren (dwz de relatie af te breken).
De boosheid kan volledig het product zijn van de paranoia gedachtespinsels van de ander
Wat het voorbeeld van boosheid laat zien, is dat emoties primair betrekking hebben op de relatie tussen mensen. Heb je een relatie met iemand (je bent bijvoorbeeld collega’s), dan is emotie in een relatie daarom het probleem van alle betrokkenen. Wanneer iemand boos is op jou, zegt dat iets over jouw relatie met die persoon. Dit wil niet zeggen dat jij iets verkeerds gedaan hebt, maar er is wel iets gebeurd in jullie interactie waardoor er boosheid is. Wil je verder met de relatie, dan moet je dit samen oplossen.
Boosheid om niks
Toch lijkt de emotie vaak volledig bij de ander te liggen. Iemand kan bijvoorbeeld boos op mij zijn zonder dat ik daar enige aanleiding toe heb gegeven. De boosheid kan volledig het product zijn van de paranoïde gedachtespinsels van de ander. Een ander voorbeeld is dat sommige mensen het gevoel hebben overal recht op te hebben (zie integriteit) en zij worden boos wanneer ze het niet krijgen. Ook dan definieert die emotie de relatie en wil je verder met die relatie, dan zal je effectief met die emotie moeten dealen. Dit kan bijvoorbeeld betekenen dat je duidelijk je grenzen aangeeft of op een andere manier de relatie herdefinieerd. Zeggen dat de emotie “iets van jou is”, helpt je niet verder.
Iemand kan ook boos zijn omdat hij of zij mijn intentie (en WTR) volledig verkeerd interpreteert. De emotie ligt dan volledig bij de ander zou je kunnen zeggen, maar ook dit is niet helemaal waar. Hecht ik waarde aan die relatie, dan zullen we toch het misverstand moeten oplossen en onderzoeken hoe dit is ontstaan en hoe het in de toekomst te voorkomen.
Soms kun je niets anders dan jouw emotie jouw probleem maken.
Een ander probleem is dat emoties kunnen voortkomen uit een ding, maar verwoord worden als een ander ding. Ik gedraag mij bijvoorbeeld op subtiele wijze disrespectvol naar een ondergeschikte, iets waar moeilijk de vinger op te leggen is (veel van de perceptie van dit soort non-verbale signalen is onbewust). De ondergeschikte wordt vervolgens enorm boos over iets wat totaal niet gerelateerd is en waarvan ik niet begrijp waarom hij er zo boos over moet worden. Kan ik dan niet terecht zeggen “jij moet jezelf afvragen waar dit vandaan komt”? Misschien, maar de emotie zelf gaat nog steeds over onze relatie. Willen we de relatie goed houden of maken, dan zullen we beide kritisch naar onszelf moeten zijn.
Verkeerde signalen
Iemand kan ook een andere verwachting hebben van mijn WTR dan ik feitelijk heb. M.a.w., de persoon is minder belangrijk voor mij dan hij denkt dat hij belangrijk voor mij is. Mijn gedrag naar de ander kan dan eenvoudig aanleiding geven tot boosheid, terwijl ik mij van geen kwaad bewust ben. Het is uiteraard een redelijke uitdaging om de relatie te her kalibreren (leg maar uit: jij bent minder belangrijk voor mij dan je denkt), maar onvermijdelijk wanneer je een constructieve relatie wilt behouden. Dit is ook de rode lijn hier: wanneer er sterke emoties in beeld zijn is het vinden van een constructieve oplossing een serieuze en ingewikkelde uitdaging. De emoties het probleem van de ander maken is dan een gemakzuchtige uitweg, geen oplossing. Opmerkingen als “dit is iets van jou” en “jij moet jezelf afvragen waar dit vandaan komt”, geven daarbij ook een signaal af, namelijk van een lage WTR. Voor mij is jouw emotie niet belangrijk, dat is jouw probleem.
Soms kun je niets anders dan jouw emotie jouw probleem maken. Een vriend van mij vroeg zich ooit af waarom hij 30 jaar na dato nog steeds zo boos is op zijn ouders. Mijn antwoord was dat zijn boosheid logisch was, zij hadden zich immers als uitermate slechte ouders gedragen en hem veel schade berokkend. Als iemand jou schade doet (een lage WTR demonstreert), wordt je boos. Zoals we eerder zagen is het doel van boosheid om de WTR van de ander bij te stellen. Zijn ouders hadden dit kunnen doen door verantwoordelijkheid te nemen voor hun gedrag in het verleden, zijn pijn te erkennen en gewoon sorry te zeggen. Dat deden ze echter niet en er was ook weinig kans dat ze dit zouden doen. Mijn vriend bleef die erkenning zoeken en hield zo zijn eigen boosheid in stand. De enige manier voor hem om van zijn boosheid af te komen, was in te zien en te accepteren dat zij niet hun WTR gingen bijstellen.
Relaties worden gedefinieerd door emoties, of het nu om vertrouwen gaat of boosheid. Effectief zijn in relaties, is daarom afhankelijk van effectief zijn met emoties. Je eigen emoties begrijpen, die van de ander begrijpen en op de juiste wijze reageren. Dit is emotionele intelligentie.